Գայանը պայքարի մարտիկ էր եւ սրբազան պատերազմի մեջ էր կեղծիքի դեմ։ Հայրս հիանում էր պայքարի ոգով բռնված կանանցով, բայց պայքարի ոգին իրեն խորթ էր։ Հայրս հրեշտակ էր ու հրեշտակի անուն էլ ուներ՝ Ռաֆայել։ Գայանը հրեշտակ լինել չէր կարող, որովհետեւ կին էր ծնվել։
Հայրս բոլորի ծառան էր, հատկապես իր ենթակաների։ Երեխաներին էլ հավանաբար որպես ենթակա էր ընկալում։ Մենք նրա համար սեփական իղձերի իրականացնողները չէինք, այլ ճակատագրով իրեն վստահված հոգիներ, որոնց իղձերը պարտավոր է իրականություն դարձնել։ Հորիցս ուզածդ բանը ստանալն այնքան հեշտ էր, որ էլ ուզելու ցանկություն չէր մնում։ Նրա ռազմավարությունը զիջումն էր. զիջելով, առանց դիմադրության էր գրավել իր աշխարհը։ Նվեր ստանալու պես էր գրավել։ Հայրս այնքան էր վարժվել զիջելուն, որ նույնիսկ իր դիմագծերը չէր փաթաթել սերունդների վզին։ Մահից հետո մենք բոլորս մեզ մի տեսակ խաբված էինք զգում, մեր մեջ չկար մեկը՝ գոնե մի քիչ նրան նման, որ փարատեր մյուսներիս կարոտը։
Երեւի դժվար էր հորս համար կին զավակ ունենալը՝ սերված ոչ միայն իր մարմնից, այլեւ հոգուց, անկարող զիջելով գրավել եւ դատապարտված նվաճելով հանձնելուն։ “Համարիր, որ քո երկրորդ կյանքն ես ապրում,” ասում էր,” առաջինը ես արդեն ապրել եմ”։ Հայրս ապրեց նաեւ իմ առաջին մահը։ Մահն ապրելը անհեթեթ է հնչում, ասես մահը՝ միակ անառարկելիորեն վերջավոր բանը, շարունակական լինի։ Առավել տրամաբանական կլիներ ասել՝ հայրս մեռավ իմ մահը։ Բայց լեզուն միշտ ավելի ճիշտ է։ Հայրս իրականում իմ մահը սպանեց։ Մահն այնքան մոտեցավ ու հարազատացավ, որ կորցրեց թե ահավորությունը, թե թովչանքը, դադարեց վանել ու առինքնել եւ դարձավ պարզ մի փոխաբերություն՝ կողքի սենյակը, որտեղ հայրս նստած ինքն իր հետ խոսում է, եւ ուր ես առայժմ չեմ կարող մտնել։
Միշտ թերահավատորեն եմ վերաբերվել հավատացյալներին։ Աղոթելը, մոմ վառելը, Աստծո անունը տալը ռաբիզություն եմ համարել, հոգու աղքատության վառ դրսեւորում։ Մտածել եմ՝ ո՞նց լինես ախր հավատացյալ՝ ապրելով մեր օրերում, լինելով հայ, մտածող մարդ ու էն էլ կին։ Հիմա մտածում եմ, որ երեւի հայր չկորցրած մարդը չի կարող հավատացյալ լինել։ Ինչպե՞ս հավատաս Աստված գիտի ում վերացական հոր գոյությանը եսիմ որ վերացական երկնքում, երբ հայրդ կողքիդ է՝ ողջ”առողջ, ամենակարող եւ անառարկելի իր գոյությամբ։ Պատանեկան տարիքում միշտ կրոնական զեղում է լինում, երեւի որովհետեւ ցանկությունները չափազանցված են, եւ ծնողներն անկարող են գտնվում դրանք բավարարել։ Հավատը հոր հանդեպ սասանվում ու տեղափոխվում է առավել կատարյալ, “իսկական” ու ամենակարող հոր վրա։ Այդ տարիներին գրած մի երգ ունեի, որ սկսվում էր այսպես. “Տուր ինձ, իմ Աստված, մի կտոր չոր հաց, շուն հավատարիմ ու կիթառ լարված…”։ Ծնունդիս ստիպեցին, որ կիթառն առնեմ ու երգեմ։ Իմ ու Գայանի վերջին հանդիպումն էր։ Գայանը, հիշում եմ, էդ տողերի վրա ասեց՝ դեռ էն տարիքից հեգնել ես Աստծուն… Ու ես ոչինչ չկարողացա ասել, որովհետեւ նույն այդ գիշեր պատանեկության օրերից հետո առաջին անգամ արցունքներն աչքերիս աղոթել էի ու խնդրել Աստծուց, որ հորս մի քիչ էլ կյանք տա, մինչեւ հասնի իր հայրենիքը, իր տուն, ինձ։ Հայրս արդեն որոշ չափով երկնքում էր, ու հավանաբար այդ պատճառով էր, որ աղոթելը հնարավոր էր դարձել։ Աստվածն էլ որպես իմ ու իր վերականգնված կապի նշան, որպես սփոփանք ու հուսադրում, որպես բարի ու մեղմ ժպիտ՝ այդ գիշեր ինձ ձյուն էր նվիրել՝ միակ ձյունը ողջ ձմռան ընթացքում եւ արտառոց խոշոր փաթիլներով եւ այնպիսի մի ժամի, որ արթուն էի միայն ես ու մեկ էլ երեւի նրանք, որոնց նույնպես Աստված ասելիք ուներ։ Բայց նման բաները չեն ասում, նման բաները չեն գրում նույնիսկ… Ու ո՞նց ասեի, ախր իմ դարձը, իմ դարձի հնարավորությունն անգամ ամոթալի դավաճանություն կլիներ, սեռի ուխտի դրժում, ուրացումը իմ ժամանակի ու իմ տեսակի։ Բայց այն, ինչ չես անի սիրած տղամարդու համար, կանես հանուն հոր։ Միգուցե նաեւ որդվո։
Հայրս էլ էր անհավատ, ինչպես եւ վայել է լոռեցուն։ Նա էլ կարող էր զվարճանալ հավատացյալների վրա, ճիշտ Գայանի պես, բայց նրանք հավատը չէ, որ ծաղրում էին, ոչ էլ Աստծուն, այլ փարիսեցիությունը։ Հայրս իր հորը կորցրել էր վաղ պատանեկության հասակում, ուրեմն չէր կարող հավատացյալ չլինել։ Եւ արդյո՞ք ծեսը հավատից զատելն արդեն իսկ հավատի նշան չէ։ Եթե ոչ հավատ, գոնե հավատի հնարավորություն կա այդ ծաղրի ու հեգնանքի տակ՝ այն հնարավորությունը, որ սպառել են կամ չեն էլ ունեցել մոմ վառող”խաչակնքող հավատացյալները։ Հորս հավատը բարությունն էր, Գայանի հավատը՝ սերը։ Եւ կյանքը այդ հավատն էր փորձել սասանել։
Ես ու Գայանը տարբեր ծնողներից էինք, տարբեր մանկություն էինք ունեցել, տարբեր կյանք էինք ապրել, տարբեր գրքեր էինք կարդացել, եւ միանգամայն տարբեր տարիքներում, միանգամայն ինքնուրույն կերպով իրողությունները նույն կերպ էինք տեսնում ու ընկալում։ Դա է երեւի, որ կոչում են ժամանակակից։ Գայանն իմ ժամանակակիցն էր, իմ մարտական ընկերը, իմ բարոյական փարոսը։ Երեւի իմ կողմից խորամանկություն էր իբրեւ փարոս ունենալ մեկին, ով ցանկության իսկ դեպքում չի կարող շեղել ինձ իմ ուղուց։ Երբ կարդացի Գայանի վերջին ակնարկը՝ “Երանի, երանի քեզ սիրողին”"ը՝ տպված մահից հետո, հասկացա, որ նա ինձ իմ “դավաճանության” մեջ մենակ չէր թողել։ Հավանաբար ինչ”որ բան էր տեղի ունեցել հենց ժամանակի շերտում. չեմ հիշում, որ երբեւէ այդքան պարզորոշ զատած լիներ հավատը ծեսից, քան այդ Զատիկին։
“Մեզ էլ հավանաբար անընդհատ մի հրեշտակ է պետք՝ Աստծո կամ նրա որդու կողմից ուղարկված, որպեսզի զորացնի մեզ”։ Այս տողերը կարդալիս հասկացա, որ մահը՝ նույնիսկ այն մահը, որ տեղի է ունենում դժբախտ պատահարի արդյունքում, մարդուն անակնկալի չի բերում, եւ մարդը չի կարող անցնել կողքի սենյակ, քանի դեռ պատրաստ չէ։ Ես մտածում եմ՝ ուրիշ ի՞նչը կստիպեր նրան ձեռքն առնել ու նորից մանրամասն կարդալ Նոր կտակարանը, եթե ոչ նյութի համար քաղվածքներ անելու անհրաժեշտությունը։ Որ պատկերացնում եմ Գայանին Նոր կտակարանը թեւի տակ մի քանի օր գնալ”գալիս, Նոր կտակարանը սեղանի գիրք սարքած, Աստծո մարդեղենությունը զգացած, մտածում եմ՝ Աստված հազիվ թե ավելի հարմար պահ բռնացներ նրան իր մոտ վերցնելու։
Գայանն ինձ սիրեց, երբ իմացավ, որ ես էլ “լացի աղջիկ” եմ։ Մինչ այդ էլ բոլոր նախադրյալներն ունեի, որ սիրի. լոռեցի էի, գրում էի, եւ երեւում էր, որ երջանիկ լինել չեմ կարող։ Բայց իմ զվարթ կերպարը, իմ ահռելի, ծաղկազարդ գլխարկները կանգնած էին իմ ու Գայանի միջեւ։ Մի օր ասեց. “Ուզում եմ արցունքներդ տեսնեմ”։ “Իմ արցունքները,” ասի,” մի բացառիկ բան չեն, եթե հետս մի քիչ շփվես, կտեսնես”։ Գայանի դեմքը փոխվեց, սրվեց, լցվեց հարգանքով ու պատկառանքով։ Արցունքներս չտեսավ, բայց հավատաց։ Շատ բան չէր մարդուց էդ մարդու ուզածը՝ ընդամենը որ մարդ տխրել կարողանա։
Հայրս տխուր մարդ էր, թեպետ ուրախ ապրելու կողմնակիցն էր եւ կատակներով էր շփվում մարդկանց հետ։ Մորս ու մեր բոլոր գրոհները կասեցնում էր հումորով։ Գայանի համար էլ էր հումորը պաշտպանության միջոց, թեպետ այն հաճախ գրոհելիս էլ էր կիրառում։ Ինչքա՜ն պիտի սիրեր ու հարգեր մեկին, որ նրա հետ մի քանի րոպե առանց հումորի շփվեր։ Ինչքա՜ն պիտի վստահեր…
Ամենասիրածս բանաստեղծությունը Գայանից. “Քավության պես տվեց սերն ինձ կյանքը նենգ,/ Բարիշեցի՜ աստծո հետ տմարդի,/ Դե ոչ այնքան, որ հենց տեսնեմ, պաչպչեմ,/ Այլ՝ մի թեթեւ ձեռքով կանեմ էն մայթից,/ Կասեմ՝ ո՞նց ես, դեռ սեր չունե՞ս, ես լավ եմ…”։ Ինձ էլ էր կյանքը սեր տվել քավության պես, ու այդ սիրո ճակատագիրը մտահոգում էր Գայանին. իմ ու իր ընդհանուր ծանոթներին հաճախ էր հարցնում. “Ի՞նչ ես կարծում, սերը կհաղթի՞”։ Կամ՝ “Սեր ա՞ դա”։ Ես չգիտեմ ոնց կվերաբերվեր ինձ, եթե սերն իսկապես հաղթեր։ Միգուցե սիրո հաղթանակի անհնարինությունն էր սիրելի դարձնում ինձ նրա սրտին։ Իր կյանքը սովորություն ուներ չստացված ու այդ չստացվածությունն էլ առաքինություն համարելու։ Բայց դա պոետական ինքնախաբեություն էր: Իրականում Գայանն ապրում էր իր ընտրած կյանքով, իր սիրած մարդու հետ, իր սիրած գործով էր զբաղվում եւ արել էր այն, ինչ հազարավոր ու միլիոնավոր մարդիկ երբեք չեն խիզախում՝ նա ընտրություն էր կատարել։ Մի օր վեր էր կացել ու փոխել էր իր կյանքը, իր ողջ ապրածը թողել էր ու առանց հետ նայելու եկել Երեւան՝ իր բանաստեղծությունների հետեւից, կյանքը նորից սկսելու։ Որպեսզի սերը հաղթանակի։
Հորս նույնպես առանց երկմտանքի կարելի էր երջանիկ մարդ համարել. նա էլ իր սիրած աղջկա հետ էր կյանքը կապել, իրացրել էր մարդկանց պիտանի լինելու իր ողջ կարողությունը եւ հաջողացրել թշնամիներ հետ չգցել։ Բայց օր ծերության մոսկովյան իր բնակարանի խոհանոցում նստած, իր սիրելի կնոջ կողքին, զավակներով ու թոռներով շրջապատված՝ մեն”մենակ էր։ Հայրս սկսել էր գրել։ Մեր տանը բոլորը գրող էին, ու գլխավոր գրողն էլ մայրս էր, միայն հայրս երբեւէ չէր գրել։ Բայց ծերանալիս մարդիկ իրենց կյանքը պատմելու պահանջ են ունենում, եւ ես կարծում եմ՝ հայրս սկսեց գրել մեր ականջների մուննաթին չընկնելու համար։ Հիմա որ կարդում եմ հորս պատմությունները, գիտեմ՝ եթե մեր տանը մի գրող է եղել, հայրս է։
Երբ աչքերը դավաճանեցին, ու էլ չէր կարողանում առանց միջնորդի թղթի ու գրչի հետ շփվել, խնդրեց, որ իրեն ձայնագրիչ նվիրեն։ Բայց ձայնագրիչին պատմելը երեւի նույնը չէր, ինչ գրելը։ Ի վերջո ընթերցողը կամ ունկնդիրը պայմանականություն է, եւ հայրս հրաժարվեց դրանից. խոհանոցում նստած՝ ինքն իրեն էր պատմում, իր համար երեւակայական աշխարհ էր ստեղծել՝ բաղկացած անցյալի իրական դեպքերից, նորից ու նորից էր վերապրում իր կյանքը՝ շտկումներով ու սրբագրումներով։ Նիստեր էր անցկացնում, հրահանգներ ու խորհուրդներ տալիս իր հուշերում ապրող մարդկանց, սփոփում ու ոգեւորում։ Ու իր այդ անցյալի աշխարհն ավելի կենդանի էր, քան իր կողքին ապրողները։ Եթե ճիշտ ժամանակին չարձագանքեր մեր անցուդարձին դիպուկ կատակներով, կարելի էր մտածել, որ ինչ”որ բան է կատարվում նրա գիտակցության հետ։ Իսկ երբ մենք էինք փորձում ներխուժել իր աշխարհը կամ ուշադրությունը շեղել մեզ վրա, ներումնահայաց ժպտում էր, որ անցյալը մեզնից գերադասել է։
Մի օր այնուամենայնիվ ինձ խնդրեց մի քանի պատմություն գրի առնել։ Մտքում բառ առ բառ կառուցել ու մտապահել էր։ Մեկը՝ “Իմ հորեղբայր Մուշեղը”, ինձ շատ հուզեց. “Մուշեղն ինձնից հինգ տարով էր մեծ։ Երբ պատերազմը սկսվեց, նա ընդամենը 17 տարեկան էր, եւ նրան կանչեցին բանակ։ Նրան ճանապարհողը ես էի։ Գյուղամիջում երիտասարդներ էին հավաքվել։ Նստում էին ավոտոմեքենան, որ գնան-ներկայանան Ստեփանավանի զինկոմ։ Մի փոքր ճամպրուկ կար ձեռքին, մայրը երկու հաց էր դրել, տանն ուրիշ բան չկար։ Վերջին պահին, որ պիտի բարձրանար մեքենան, գրկեց ինձ, լաց եղավ եւ ասաց. “Մնաս բարով, ախպերս”։ Այսքանն եմ հիշում նրանից”։
Երբ Գայանի մահվան լուրն իմացա, արդեն գիտեի, որ մահը կողքի սենյակն է, որտեղ հայրս կես ամիս էր արդեն, ինչ շարունակում էր ինքնիրեն խոսել, ասես ոչինչ տեղի չէր ունեցել, ու ես անհանգստություն չունեցա Գայանի համար, որովհետեւ աշխարհն արդեն անաստված չէր։ Ես անհանգիստ էի ինձ համար, որովհետեւ սենյակները, որոնցով շրջում էի ու շրջելու էի այսուհետ, չափազանց դատարկված էին։ Որովհետեւ այլեւս չկային սիրուն ու բարությանը հավատացող վերջին մարդիկ, եւ ես ստիպված էի լինելու նաեւ նրանց փոխարեն հավատալ։ Որովհետեւ սիրո հաղթանակը վտանգված էր, ու միաժամանակ սերն արդեն պարտավոր էր հաղթել։ Բայց հավանաբար ինձ էլ մի զորացնող հրեշտակ է պետք։ Որքա՜ն քիչ եղան ինձ հետ։ Երազի պես եղան իմ կյանքում հայրս ու Գայանը։
Ես չեմ լացում, չեմ տխրում, չեմ հուսահատվում, որ նրանք չկան։ Դա վայել չէ հորս աղջկան ու Գայանի ընկերոջը։ Ես նրանց չեմ կորցրել, ամեն օր ու ամեն պահ ինձ հետ են՝ կողքի սենյակում, որտեղից լսվում են նրանց զրույցի ձայները։ Ու թեպետ չեմ կարողանում հասկանալ ինչ են խոսում, շատ պարզորոշ զգում եմ, որ լեզու են գտել, ասում”խոսում են ու կատակներ անում։ Գուցե Գայանն իր սիրած հարցն է տալիս հորս. “Ի՞նչ ես կարծում, Ռաֆայել, սերը կհաղթի՞”։ Հայրս հավանաբար կատակով է պատասխանում կամ կատակով խուսափում է պատասխանից, բայց Գայանը նորից ու նորից է հարցնում. “Բայց սեր ա՞ դա”, ու հայրս երեւի նրան քաջալերելու համար զիջելով ասում է. “Գայանե, աղջիկ ջան,” ու այնպես քնքշորեն է ասում, կարծես ինձ դիմելիս լինի,” դու մի մտածի, եթե չհաղթի, ուրեմն սեր չի”։ Կամ դրա պես մի բան։ Բառերը չեն հասկացվում։ Մեզ ընդամենը մի բարակ միջնապատ ու ծածկած դուռ է բաժանում, ոնց էլ լինի՝ մի օր մի պատրվակով ձեռի հետ կմտնեմ այդ սենյակ։ Իսկ հիմա սենյակից սենյակ անցնելով, տարբեր կենցաղային հոգսերի արանքում, ճիշտ ռաբիզ երգի քնարական հերոսի նման երկու մոմ եմ վառում եկեղեցում, որ կողքի սենյակում լույս լինի։
Комментариев нет:
Отправить комментарий